Tiruun qaamolee keenya keessaa baay’ee murteessoo fi dalagaa hedduu kan qabduudha. Tiruun kan argamtu garaa keenya gara olii gara fulduraa fi harki caalan gara mirgatti siqxee argamti.
Dalagaan Tiruun Maali?
Tiruun keenya dalagaa hedduu qabdi; isaanis, Wantoota garaagaraa kan akka keemikaalota qaama keenyaaf barbaachisan hedduu oomishuuf, Xuuraawaa garaagaraa kan qaamatti summii ta’an diiguun akka qaama keessaa bahan taasisa, Wantoota garaagaraa kuusuuf, Dhangala’aan Hadhooftuu oomishuufi kkf..
Dhibee Tiruu
Dhibeen Tiruu hawaasa keenya biratti yeroo baay’ee dhibee simbiraa, kan simbira halkaniin namatti dhufu jedhamuun karaa dogongoraa ta’een beekama. Dhugaan jiru dhibeen tiruu fi simbirri halkanii hidhata homaatuu akka hin qabnedha. Dhibee tiruu kan jedhamu yoo tiruun keenya miidhamtee dalagaa ishee yoo sirnaan dalaguu dadhabdeedha.
Tiruun keenya akka miidhamtu wantoonni godhan heddudha; Akka biyya keenyatti vaayirasiin tiruu (hepatitis virus HBV, HCV… fa’a) Tiruu keenya miidhuun sadarkaa 1ffaa yoo qabat, biyyoota guddatan keessatti immoo Alkoolii baay’isanii dhuguutu dursa qabata. Qorichoonni tokko tokko kan dhukkuboota biroof ajaja ogeessan ykn ajaja ogeessaan ala fudhatamuus miidhaa tiruu keenya irraan ni geessisa. Akkasumas namoota baay’ee muraasa ta’an irratti qaamni ittisa dhibee ofuma isaattii deebisee tiruu miidhuu danda’a (Autoimmune hepatitis) fi kkf
Sababoota Dhibee Tiruuf Nama Saaxilan (Risk Factors)
- Alkoolii baay’isanii dhuguu.
- Qoricha ajaja ogeessan ala fudhachuu fi haala ajajameen fudhachuu dhiisuu (kan ajajame ol fudhachuu)
- Walqunnamtii saalaa of eeggannoo hin qabne gochuu (koondomii malee nama hin beekne waliin rawwachuu)
- Ulfaatina garmalee guddaa ta’e
- Dhangala’a ykn dhiiga namoota biroo tuttuquu, kunis dhibeewwaan tiruu keenya miidhaan akka nama qabame irraa nutti darbu godha
- Meeshalee qara qaban waliin fayyadamuu
- Tamboo aarsuu fi Araadawwan biroos tiruu keenya miidhuu danda’u.
- Qorichoota aadaa garaagaraa fudhaachu
- Summii garaagaraafi kkf..
Mallattoolee Miidhamuu Tiruu Agarsiisan
Tiruun namaa guddaa waan ta’eef, miidhama xiqqoon mallattoo hoomaatuu agarsiisuu dhiisuu danda’a. Akkuma miidhamni dabalaa deemun mallattoo agarsiisuu eegala. Mallattooleen kunnenis:
- Dhukkubbii garaa gara oli fi gara mirgaa
- Nyaata nama jibbisiisuu, Ol nama guursisuu (nausea) fi nama haqqisiisu (vomiting)
- Gogaa fi iji keenya gara keellotti jijjiramu (jaundice)
- Qaamni namaa akka salphatti dhiiguu; nama funuunu
- Nama dadhabsisuu fi gad nama guuruu (weakness), ulfaatinni qaamaa garmalee hir’achuu
- Darbees hafuurri wal hanqachuu (shortness of breath)
- Garaa nama dhiitaa’u ykn bokoksuu,miila fi iddoon biraas dhiita’uu.
- Qaamni nama hooksisuu (skin itchy)
- Halluun bobbaa jijjiramu (pale stool color), akkasumas halluun fincaanii gara gurraachatti jijjiramu (dark urine color)
- Bitaa namatti galuu (confussion/hepatic encephalopathy)
Akkamiin Dhibee Tiruu Ofirraa ittisuu dandeenya?
- Vaayirasii Tiruutiin (HBV, HCV…) akka hin qabamne of eeguu. Talaallii vaayirasii kanaaf keennamu fudhaachuu, Walqunnamtii saalaa of eeggannoo hin qabne; Fkn nama hin beekne waliin gochuu dhiisuu, Waan qara qabu waliin fayyadamuu dhiisuu, Dhiiga fi Dhangala’a qaama nama biraa of eeggannoo malee (harka duwwaa, golgiituu/gilaavii malee) xuxxuquu dhiisuu.
- Alkoolii baay’isuu dhiisuu.
- Qoricha kamuu ajaja fi akkataa ajaja ogeessa fayyaatiin qofa fudhachuu.
- Summii fi nyaata summa’e irraa of eeguu.
- Furdina gar-malee guddaa ta’e hir’isuu.
- Qulqullinna nyaata fi dhugaatii keenyaa eeguu.
- Tamboo/sigaaraa aarsuu dhaabuu/dhiisuu.
- Qorichoota aadaa kamuu fudhaachu dhiisuu.
Dhibee tiruu yaaluun sadarkaa isheen miidhamte irratti hundaa’a, Kuniis osoo miidhaa guddaan irra hin gahiin yoo ta’e, Wantoota tiruu keenya miidhaan irraa yoo fagaanne fi of eggannoo tiruu keenyaaf yoo goone, tiruun keenya fayyuu danda’a. Keessattuu dhibee tiruu sababa Alkoolii baay’isuun dhufe yoo ta’e, dafnee osoo sadarkaa hamaa irra hin gahin yoo alkoolii dhiisna ta’e fayyuu danda’a.
Yoo tiruun keenya garmalee kan miidhamte (liver cirrhosis) ta’e, garuu fayyuun baay’ee rakkisaa ta’a. kanaaf dhibeen tiruu kun akka nu hin qabne sirriitti of eeggannoo cimsuu fi yoo nu qabees sababa dhukkubicha nutti fideef yeroon ogeessa fayyaa marisiisuun wanta isaan nun jedhan seeran hojii irra oolchuu fi qorichoota isaan nuf ajajan seeran fudhachu qabna. Hunda caala wantoota tiruu keenya miidhaan irraa fagachuun ni gorfama.